Życie i twórczość żydowskich uchodźców z Polski w Nowym Jorku ( 1939 – 1950). Historia i źródła

Kierownik projektu: Elżbieta Kossewska
NPRH/DN/SP/0117/2023/12

Celem projektu jest przygotowanie do druku wyboru dokumentów, materiałów i korespondencji  dotyczących życia i twórczości żydowskich uchodźców związanych z dwutygodnikiem „Nasza Trybuna” wydawanym w Nowym Jorku w latach (1939 – 1950). Cienka, ale aktywna warstwa zasymilowanej inteligencji żydowskiej po odzyskaniu przez Polskę niepodległości weszła w fazę rozwoju wspaniałej współczesnej kultury świeckiej przerwanej wybuchem II wojny światowej. Miała ona swoją kontynuację w ośrodkach uchodźstwa żydowskiego, jednym z nich było środowisko uchodźców żydowskich zorganizowanych wokół „Naszej Trybuny” w Nowym Jorku.  Wokół pisma gromadzili się wybitni pisarze, publicyści, osoby związane ze sztuką i teatrem.  Pod względem zasięgu i znaczenia było to centralne pismo w języku polskim wydawane przez polskich Żydów na uchodźstwie. Przedmiot badań obejmuje środowisko uchodźców żydowskich skupionych głównie wokół Reprezentacji Żydów Polskich w Ameryce i Stowarzyszenia Uchodźców Żydowskich z Polski związanych ze środowiskiem dwutygodnika „Nasza Trybuna”. W pracy zostanie pokazane znaczenie pisma w wymiarze kulturowym, politycznym i informacyjnych. W projekcie zostaną udokumentowane osiągnięcia uchodźców żydowskich w dziedzinie literatury, prasy i kultury oraz kultywowania polskiego języka. W projekcie zostaną zaprezentowane również relacje uchodźców żydowskich z głównymi ośrodkami żydowskimi na świecie, relacje z Rządem Polskim na Uchodźstwie w Londynie i przedstawicielstwem społeczności żydowskiej w Palestynie. W pracy podjęte zostaną również zagadnienia związane z tożsamością kulturową i narodową. Spuścizna tego środowiska jest dowodem  przywiązania do kultury polskiej i niewątpliwie  wspaniałą kartą historii polskich Żydów. Badania będą próbą dokumentowania relacji polsko – żydowskich i wspólnego dziedzictwa kulturowego.

Grant NCN: Korespondencja i publicystyka Dawida Lazera z Palestyny/Izraela (1941-1974)

Kierownik projektu: Elżbieta Kossewska
2013/11/B/HS2/02755

Dawid Lazer należał do czołowych izraelskich dziennikarzy (ur. 1902 w Krakowie, zm. 1974 w Tel Awiwie).  Nagrodzony najwyższym wyróżnieniem w Izraelu – Nagrodą Sokołowa w 1960 r.  Prowadzona przez niego korespondencja dotyczy wybitnych postaci polskiej i światowej literatury oraz dziennikarstwa (między innymi Aleksandra Wata, Stanisława Vincenza i jego żony Ireny, Władysława Broniewskiego, Szmuela Agnona).  W Izraelu postać Dawid Lazera jest szeroko znana. W literaturze polskiej – przeciwnie, nie poświęcono mu wiele uwagi, chociaż był bardzo dobrze rozpoznawany w środowisku „Kultury” czy londyńskich „Wiadomości”. Przez to ostatnie środowisko został wyróżniony nagrodą „Wiadomości” w zakresie prozy (1973). Celem projektu jest, w pierwszej jego części, napisanie biografii Dawida Lazera. W drugiej, zebranie rozproszonej w wielu archiwach, nieznanej dotąd czytelnikowi korespondencji Dawida Lazera a następnie  jej opisanie i przygotowanie do wydania.  Będzie prowadzona kwerenda i analiza artykułów zamieszczanych przez Dawida Lazera w polskiej prasie publikowanej w Palestynie w czasie II wojny światowej oraz hebrajsko- i polskojęzycznej prasie wydawanej w Izraelu. Pozwoli to stworzyć narrację równoległą do listów pisanych przez Lazera, jak również będzie stanowić materiał do ich opracowania. W ten sposób powstanie opracowanie przybliżające zarówno aktywność intelektualno-dziennikarską Lazera, jak i
jego przyjaźnie, a przede wszystkim przebieg dysput prowadzonych przez intelektualistów w XX w.
Korespondencja i publicystyka Lazera ukazuje myśli znanych i  cenionych pisarzy oraz dziennikarzy na temat wydarzeń, które wstrząsnęły przede wszystkim pokoleniami znającymi okropności II wojny światowej z autopsji. Jego korespondencja przybliża też dyskurs dotyczący ideologii, które uwiodły wielkie umysły XX w. (choćby komunizmu). Listy mają tę niepowtarzalną wartość i równocześnie walor, że odsłaniają często prywatne życie ich autorów, rzucając światło na ich twórczość i publiczne życie, wprowadzając czytelnika w bardzo osobisty, ten najbliższy sobie świat literackiego życia. Zakres czasowy obejmuje lata 1941–1974, pierwszą cezurę wyznacza moment przybycia Lazera do Palestyny, drugą zaś – jego śmierć.

Grant NCN: Wychodźstwo polskie w Palestynie (1939-1948)

1. Cel prowadzonych badań/hipoteza badawcza
Celem projektu jest opisanie losów wychodźstwa polskiego w Palestynie w latach 1939-1948 na tle lokalnych i światowych wydarzeń politycznych oraz globalnych ruchów migracyjnych II wojny światowej i po jej zakończeniu. Podczas II wojny światowej Palestyna była jednym z największych i ważniejszych centrów życia cywilnego i wojskowego polskiego wychodźstwa na Bliskim Wschodzie. Polscy uchodźcy razem z Żydami, którzy wyemigrowali z Polski przed wojną i w czasie jej trwania, stworzyli tam wyjątkową społeczność. Światy zasiedziałych mieszkańców Palestyny, zwłaszcza tych pochodzących z Polski i polsko-żydowskich uchodźców wzajemnie się przenikały w przestrzeni politycznej, kulturalnej i społecznej, tworząc wspólną historię. W związku z tym, że problem państwa (w przypadku Żydów – stworzenia państwa, w przypadku Polaków – jego odzyskania) nieustannie towarzyszył polskiemu wychodźstwu, w projekcie stawiam pytanie przewodnie o to, jaki jest wpływ państwa (lub jego braku) na kształtowanie się tożsamości uchodźców i losy wspólnot etnicznych oraz konstytuowanie się wartości według których żyją.
2. Zastosowana metoda badawcza/metodyka
W pracy będzie stosowana metoda historyczna. Przyjmuję w niej typ narracji dociekliwej, która wymaga stawiania pytań o motywy ludzkiego działania, przekraczając narracyjną formę wyników i wkraczając w antropologię. Zwrócenie się od historii w stronę antropologii daje szansę na poszerzenie obszaru eksplorowanego przez historyków, pozwala pokazać funkcjonowanie zbiorowości i jednostek poprzez skierowanie uwagi na emocje i przeżycia (lęki, nadzieje, motywacje działania). Łączenie metod historycznej i antropologicznej jest nieodzowne w celu pokazania oczekiwań, zwyczajów i wierzeń uchodźców, które w znacznym stopniu decydowały o ich współżyciu w środowisku wieloetnicznym. W pracy znajdą swoje zastosowanie również statystyki historyczne (ekstrakcja i standaryzacja danych przez ich kategoryzację). Analiza materiału badawczego posłuży budowaniu łańcuchów przyczynowo-skutkowych, co w rezultacie będzie mnie prowadzić do stworzenia teorii. Łącząc badania materiałowe z teoretycznymi, zamierzam przenieść wiedzę historyczną w obszar nauk społecznych i antropologii kultury. Chcę odczytać głęboki sens działań ludzkich ujawniając jednocześnie prawa i mechanizmy rządzące jednostką i społeczeństwem.
3. Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój nauki, cywilizacji, społeczeństwa
Projekt wypełnia lukę w historii dotyczącą jednego z ważnych ośrodków wychodźstwa polskiego podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu. Dotyka również istotnych kwestii społecznych – budowania wspólnoty i państwa. Miejsce jakim jest Palestyna, narzuca silny kontekst spraw religijnych i daje wyjątkowo interesującą panoramę problemów etnicznych, religijnych (chrześcijaństwo, judaizm i islam). Tak potraktowany temat pozwala podjąć w pracy ważne kwestie tożsamości, przemian i napięć wywołanych choćby kwestią narodową, ważnych z uwagi na rozwój (także współczesnych) społeczeństw. Wartość projektu podnosi fakt, iż ma on charakter interdyscyplinarny, a jego rezultaty mogą znaleźć zastosowanie w rożnych dziedzinach nauk
humanistycznych, tym bardziej że problematyka uchodźców jest ważnym społecznie tematem, zajmującym coraz więcej miejsca w polityce lokalnej i międzynarodowej.

Grant MNiSW: Uniwersalia 2.1, (21H 17 0276 85)

Kierownik projektu: Elżbieta Kossewska

„Ona jeszcze mówi po polsku, ale śmieje się po hebrajsku. Prasa polskojęzyczna i integracja kulturowa polskich Żydów w Izraelu“ Celem projektu ( nr. 21H 17 0276 85) finansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jest przekład z języka polskiego na język angielski książki Elżbiety Kossewskiej wydanej w wydawnictwie Uniwersytetu Warszawskiego: Ona jeszcze mówi po polsku, ale śmieje się po hebrajsku. Prasa polskojęzyczna i integracja kulturowa polskich Żydów w Izraelu, Warszawa 2015. W wersji angielskiej tytuł książki będzie brzmieć: Polish Jews in Israel: Polish-Language Press, Culture and Politics. W pracy przedstawiono charakterystykę dziennikarskich i czytelniczych środowisk polskich Żydów zorganizowanych wokół partyjnej prasy polskojęzycznej w Izraelu. Badano znaczenie i rolę tej prasy w procesie adaptacji Żydów przybyłych z Polski do Izraela w latach 1948–1970. W tym czasie na łamach prasy zapisano przebieg procesu adaptacji, różne stany tożsamości i napięć międzykulturowych, zwłaszcza gdy nowi olim [Żydzi przybywający do Erec Israel/ Izraela] wciąż byli zawieszeni między dziedzictwem kraju pochodzenia a wartościami żydowskiego państwa i dopiero przystąpienie do hebrajskojęzycznej większości kończyło ich „kulturową podróż”.

Przyjęty w pracy kierunek badań pozwolił na opisanie również historii polskich Żydów w Izraelu, poszerzając perspektywę o nieznane dotąd fragmenty ich aktywności, w szczególności kierując uwagę czytelnika na ich działalność polityczną i wydawniczą. Praca składa się z siedmiu rozdziałów i każdy z nich, poza rozdziałem wprowadzającym, został poświęcony sześciu polskojęzycznym wydawnictwom partii izraelskich. W pierwszym rozdziale opisano zagadnienia polityczne i ideologiczne związane z szerzeniem etosu języka hebrajskiego i wzrostem ilościowym tytułów w sektorze prasy obcojęzycznej. Kolejne rozdziały, w porządku chronologicznym, dotyczą Partii Postępowej i Ogólnych Syjonistów, Mapaj, Mapam, Maki i Bundu.

Praca ma charakter interdyscyplinarny, obejmuje problemy z zakresu historii, politologii, kulturoznawstwa i socjologii. W pracy zaprezentowano metodologię, która może być wykorzystana do badań grup etnicznych, uchodźców, społeczeństw wielokulturowych.